Chciałbym nieco przybliżyć wszystkim mało zapewne znaną w Polsce liturgię Kościoła Anglikańskiego.
Jak wiadomo, Kościół Anglii oddzielił się od Kościoła Rzymskokatolickiego w roku 1534 na fali konfliktu króla Anglii i Irlandii Henryka VIII Tudora z ówczesnym papieżem Klemensem VII. Nie podejmuję się dokonania ocen słuszności tego zajścia, tak samo jak i nie wnikam w powody konfliktu, nie zawsze wysokoteologiczne. Ważne, że poza krótką przerwą (1553-1559) w czasie królowania Marii I Tudor, kościół anglielski spod zwierzchnictwa papieża przeszedł pod władzę króla angielskiego i pozostaje do dzisiaj.
Niewątpliwie, do powstania odrębnego kościoła przyczyniła się Reformacja w krajach niemieckich (1517) - wywarła ona wpływ również na teologię kościoła anglikańskiego i formę jego liturgii. Mimo tego, sam kościół anglikański zachował starą liturgię katolicką (w tłumaczeniu na język angielski, co obecnie nie jest dla nikogo dziwne, lecz w XVI wieku było ewenementem). Sam kościół anglikański pozycjonuje siebie jednocześnie i jako "kościół katolicki", i jako "kościół reformowany". Doktrynalnie znajduje się on najbliżej kościoła katolickiego wśród wszystkich kościołów poddanych reformacji.
Da się zauważyć, że w kościele anglikańskim wyraźnie brakuje jedności w formie. Każda niemal parafia wypracowuje swoją własną formułę nabożeństwa, zostawiając jedynie obowiązkowy dla wszystkich liturgiczny i doktrynalny "szkielet". Różna jest jednak forma wyrażenia. W związku z tym poszczególne parafie i wierni pozycjonują siebie jako "High Church" czy też "Anglo-Catholic" (kościół "wysoki" lub anglokatolicki, zachowujący silne przywiązanie do przedreformacyjnych form liturgicznych) lub "Low Church" (kościół "niski" lub ewangelikalny, podkreślający swą reformacyjną tożsamość) lub "Broad Church" (kościół "szeroki" - najbardziej liberalna odmiana anglikanizmu). Nierzadko można się spotkać z negacją poszczególnych przedstawicieli jednej z form kościoła wobec innych jego odmian. Dodatkowo sprawę komplikują odmiany kościoła w różnych krajach, jak to np. w USA, mające swoje tradycje i już niekoniecznie w pełni tożsamą doktrynę z kościołem macierzystym (anglielskim). W zależności od tego, kościoły mogą wchodzić ze sobą w pewne unie - sytuacyjne, geograficzne lub inne; tak np. Kościół Episkopalny (Episcopal Church), poszerzony w Stanach Zjednoczonych (i notabene sam przeżywający obecnie różnego rodzaju podziały wewnętrzne) jest w unii z kościołem Anglii. Ta unia bezpośrednio dotyczy i nasze warszawskie zgromadzenie, gdyż stosujemy w Warszawie określenie "The Anglican and Episcopalian congregation". Co więcej, proboszczem kapelanii warszawskiej jest właśnie przedstawiciel Kościoła Episkopalnego USA, ks. Robert Campbell.
Poszczególne kościoły tradycji anglikańskiej mogą się znajdować również w uniach ("interkomunii", wspólnocie eucharystycznej) tak z poszczególnymi kościołami luterańskimi, jak i starokatolickimi. Oprócz kwestii teologicznych, wchodzą tu w grę również kwestie praktyczne (użytkowanie kościołów, wspólne nabożeństwa lub nawet kapłani).
Pomimo silnie nawiązującego do katolicyzmu obrządku i zachowanej liturgii, Wspólnota Kościołów Anglikańskich dba również o sukcesję apostolską w wyświęcaniu biskupów. Nie występuje natomiast zjawisko celibatu.
Do Komunii Świętej w kościele anglikańskim (a więc i w kościele św. Emmanuela w Warszawie) może przystępować każdy ochrzczony chrześcijanin niezależnie od swego wyznania. Stwarza to m.in. możliwość obcowania z Bogiem każdego, kto z jakichś powodów jest skonfliktowany ze swoim własnym kościołem (np. jest z niego wykluczony lub czuje się takowym) i zmuszony jest wyznawać zasadę "Bóg - tak, kościół - nie". Taka postawa kościoła anglikańskiego bynajmniej nie jest spowodowana jakąś chęcią konfliktu z innymi kościołami chrześcijańskimi, lecz wynika z własnej, niezależnej od innych postawy eklezjologicznej, którą Kościół wyznaje nie tylko w Polsce, lecz wszędzie, w tym w swoich krajach macierzystych.
Jednocześnie warszawscy anglikanie podkreślają, iż nie prowadzą działalności misyjnej (prozelityzmu), gdyż w Polsce istnieje swój Katolicki i Apostolski Kościół, którego sakramenty są uznawane za ważne, lub też inne kościoły reformacyjne, właściwe historycznie dla tego kraju. Kościół Anglikański w Polsce opiekuje się wiernymi pochodzącymi z krajów tradycji anglikańskiej, którzy chcieliby zachować swą tożsamość religijną, przebywając w Polsce. Jednocześnie kościół nie ogranicza dostępu do swojej działalności religijnej i sakramentów dla wszystkich chętnych, którzy z własnej woli wyrażają zainteresowanie nimi.
Symbol Wiary (
Credo) w kościele anglikańskim jest tożsamy z tym wyznawanym przez kościół katolicki. Jest w nim mowa o "jednym, świętym, katolickim i apostolskim Kościele" oraz występuje słynne "Filioque" (tak kwestionowane przez prawosławnych), czyli wyznawanie pochodzenia Ducha Świętego tak od Syna, jak i od Ojca ("who proceeds from the Father
and the Son").
Tryb liturgii występuje w kilku odmianach, oznaczanych zwykle literami (od A do H). Podobne różnice są też w liturgii katolickiej i dotyczą różnych formuł wygłaszanych przez księdza.
Postaram się opisać tryb liturgii w naszym kościele - tak, jak on się odbywa co niedzielę. Nie jestem na tyle kompetentny, by stwierdzić, jak bardzo się różni jej forma w parafiach innych krajów, zachęcam zatem do własnych poszukiwań w tym zakresie.
Liturgia anglikańska
Przed rozpoczęciem liturgii grają organy. Rozpoczyna się rozdział liturgii zwany
"The Gathering" (zgromadzenie). Po zakończeniu muzyki do kościoła wchodzi ksiądz (dzwonków się nie używa) i zwraca się do wiernych ze swobodnym pozdrowieniem. To jest najbardziej widoczna cecha, którą kościół anglikański przejął od protestantów. Ksiądz, zwracając się z osobistym przywitaniem do wiernych, niweluje ten dystans, który znamy z kościoła katolickiego. Po przywitaniu ksiądz zapowiada wspólny śpiew (z organami) pierwszego hymnu (to też jest bardzo po luterańsku). Hymny dobierane są wcześniej; ksiądz ustala liczbę zwrotek i te wybrane zwrotki drukowane są co tydzień w specjalnych folderach przeznaczonych dla każdego, kto przydzie do kościoła. Hymny - w odróżnieniu od polskiej praktyki katolickiej - śpiewane są szybko, co umożliwia wykonanie nawet i siedmiu zwrotek.
Po zakończeniu hymnu następuje przywitanie liturgiczne, znane z kościoła katolickiego - "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. - Amen". Potem ma miejsce "Prayer of Penitence" (modlitwa skruchy). W jej ciągu śpiewa się "Kyrie eleison", w wersji greckiej bądź angielskiej ("Lord, have mercy"). Potem następuje "Gloria in Excelsis", już tylko po angielsku. Odmawiana jest Kolekta.
Rozpoczyna się
Liturgia Słowa.
A. Czytania:
1. "First Reading": czytanie Starego Testamentu (lektorem może być jeden z wiernych)
2. Responsoryjne czytanie Psalmu (ksiądz prowadzący - wszyscy wierni)
3. "Epistle": czytanie np. Listu apostolskiego (jeden z wiernych).
Brzmi Gradual Hymn.
B. "Gospel Reading" - czytanie Nowego Testamentu (ksiądz prowadzący).
Po Nowym Testamencie następuje kazanie ("The Sermon").
Po kazaniu, zakończonym "Amen", ksiądz inicjuje, a wszyscy podchwytują Wyznanie Wiary (
Credo; "The Creed").
Modlitwa wiernych ("Prayers of Intercession"). Może być odczytana przez księdza lub jednego z wiernych. Zawsze się prosi o Kościół Chrystusa, o ludzkość, o władze ("Bronisław, President of Poland, and all the authorities..."), o społeczeństwo lokalne, o cierpiących i potrzebujących, o wstawiennictwo świętych; wreszcie w ciszy należy wypowiedzieć własną prośbę.
Liturgia Sakramentu.
A. Przekazanie pokoju. Jak wiemy, w posoborowej liturgii kościoła katolickiego niemalże w czasie przekazania pokoju ksiądz dokonuje pewnych czynności modlitewno-liturgicznych, natomiast wszyscy zaczynają intonować "Baranku Boży". W kościele anglikańskim zachowany jest ryt "przedsoborowy", bowiem reforma soborowa w żaden sposób nie dotyczyła kościoła Anglii. Przekazanie pokoju trwa o wiele dłużej, niż obecnie w kościele katolickim (wszyscy zgromadzeni uściskają ręce i życzą sobie pokoju), i jest czynnością ważną samą w sobie - czyli taką, w czasie której nie odbywa się nic innego.
Po życzeniach pokoju śpiewa się Hymn na Ofiarowanie (Ofertorium). Składa się wówczas, podobnie jak i w kościele katolickim, ofiara na kościół.
W czasie hymnu następuje
B. Przygotowanie Stołu, Chleba i Wina; po jego zakończeniu rozpoczyna się
C. Modlitwa Eucharystyczna ("Pan z Wami - i z duchem twoim - W górę serca..."). W jej ciągu śpiewa się
Sanctus, czyli "Holy, holy, holy Lord", w dalszym ciągu modlitwy wypowiadane są słowa Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy. Potem wszyscy odmawiają Modlitwę Pańską ("Ojcze nasz" - "Our Father").
D. Łamanie chleba. Wszyscy śpiewają "Baranku Boży" ("Lamb of God").
E. Udzielenie Komunii. Najpierw ksiądz prowadzący udziela Komunii osobie pomocniczej (asystentowi) i odwrotnie, potem Komunia jest udzielana wiernym. Komunii udziela się pod dwoma postaciami.
W czasie Komunii Św. brzmi muzyka organowa.
F. Modlitwa po Komunii, po której śpiewany jest ostatni hymn.
The Dismissal - Obrząd zakończenia Mszy św.
Następuje błogosławienie wiernych. Po opuszczeniu przez księdza ołtarza brzmi postludium organowe.
Po zakończeniu wszyscy chętni zapraszani są na kawę i ciastka. W sezonie ciepłym gromadzimy się na dziedzińcu b. klasztoru; zimą spotykamy się w jednym z pomieszczeń klasztornych.
Należy dodać, iż porządek Mszy św. zawsze jest w kościele dostępny w postacie broszury, zatem wierni mogą zawsze pilnować słów księdza i swoich odpowiedzi. Oprócz broszur "stałych", czyli zawierających jeden z trybów liturgii, co tydzień drukowane są broszury z tekstami zmiennymi, zawierające m.in. wszystkie teksty Pisma Świętego (po angielsku
wraz z ich polskim tłumaczeniem), teksty wszystkich śpiewanych zwrotek hymnów, okolicznościowe modlitwy i krótkie opisanie muzyki, czyli utworów organowych i melodii hymnów. Wprowadzamy również paktykę wydruków części śpiewanych Mszy (stałych), czyli
Kyrie,
Gloria,
Sanctus,
Agnus Dei.
